Ὁσία Φωτεινὴ ἡ Κυπρία, 22 Σεπτεμβρίου 2017

Ἀνάμεσα στὸ πλῆθος τῶν ὁσιακῶν μορφῶν, ποὺ μὲ τοὺς ἀσκητικοὺς  ἱδρῶτες, τὰ ρεύματα τῶν δακρύων τῆς κατανύξεως καὶ τοὺς λοιποὺς θεοφιλεῖς καμάτους τους ἄρδευσαν καὶ ἁγίασαν, ἀπ’ ἄκρη σ’ ἄκρη, τὴ φιλάγια τῆς Κύπρου γῆ, εἶναι γνωστὴ καὶ μία μικρὴ σὲ ἀριθμὸ ὁμάδα ἁγίων γυναικῶν.

Καὶ γι’ αὐτὲς πάλιν ἐλάχιστα κατὰ κανόνα βιογραφικὰ στοιχεῖα ἔφθασαν μέχρις ἐμᾶς, ὅσα, μὲ τὴν Πρόνοια τοῦ Θεοῦ, διασώθηκαν ἀπὸ τὸν πανδαμάτορα χρόνο καὶ τὶς ποικίλες  ἱστορικὲς περιπέτειες τοῦ πολύπαθου νησιοῦ μας.

Ξεχωριστὴ θέση μεταξύ τους, μὲ μιὰ παγκύπρια τιμὴ καὶ ἀκτινοβολία, κατέχει ἀναμφίβολα ἡ ὁσία Φωτεινὴ ἡ Καρπασίτιδα, ἡ γνωστὴ στὸν λαὸ καὶ ὡς ἁγία Φωτοῦ. Ἡ φωτώνυμη τούτη ὁσία ἔζησε κατὰ τὴν πρώιμη μᾶλλον βυζαντινὴ ἐποχή, ἀλλὰ δυστυχῶς δὲν γνωρίζουμε σήμερα τὰ σχετικὰ μὲ τὸν βίο της. Σύμφωνα μὲ τοπικὴ παράδοση, καταγόταν  ἀπὸ τὴν ἀρχαία πόλη τοῦ Καρπασίου. Αὐτό, ποὺ εἶναι μὲ βεβαιότητα γνωστό, εἶναι  ὅτι διῆλθε  τὸν ἀσκητικό  της βίο σ’ ἕνα εὐρύχωρο λαξευτὸ  ὑπόγειο σπήλαιο μέσα στὸ σημερινὸ χωριὸ Ἅγιος Ἀνδρόνικος Καρπασίας. Τὸ σπήλαιο τοῦτο, ποὺ διατηρεῖται σὲ ἐξαίρετη γενικὰ κατάσταση μέχρι καὶ τὶς μέρες μας, εἶναι πιθανὸν νὰ προϋπῆρξε τῆς ἁγίας Φωτεινῆς, καὶ ἴσως παραπέμπει σὲ πρωτοχριστιανικοὺς ἢ καὶ πρωτοβυζαντινοὺς χρόνους. Σ’ αὐτὸ ὑπάρχουν  ἐσωτερικὲς προεκτάσεις,  ὑπὸ μορφὴ σηράγγων, διασώζονται δὲ καὶ λαξευμένες ἐσοχὲς στὰ τοιχώματα γιὰ τὴν τοποθέτηση λύχνων.

Ἀξίζει σ’ αὐτὴ τὴ συνάφεια νὰ τονισθεῖ, πὼς τὸ ἀσκητήριο-σπήλαιο τῆς ἁγίας Φωτεινῆς δὲν ἀποτελεῖ μεμονωμένο χῶρο ἢ γεγονός, ἀλλὰ ἐντάσσεται σὲ σύμπλεγμα ἀσκητηρίων τῆς εὐρύτερης ἐκεῖ περιοχῆς. Σ’ αὐτὰ περιλαμβάνονται οἱ γνωστοὶ βυζαντινοὶ ναοὶ τῆς Ἁγίας Σολομονῆς ἔξω ἀπὸ τὴν Κώμα τοῦ Γιαλοῦ (9ου αἰώνα), τῆς Ἁγίας Παύλης στὴν Ἁγία Τριάδα Γιαλούσας, τῆς Ἁγίας Θέκλης στὴν Γιαλοῦσα, καὶ τῆς Ἁγίας Βαρβάρας πλησίον τῆς Κορόβειας (8ου αἰώνα). Κάτω ἀπὸ τοὺς τρεῖς πρώτους αὐτοὺς ναοὺς ὑπάρχουν λαξευτοὶ ταφικοὶ θάλαμοι μὲ ἀρκοσόλια, ἐνῶ πλησίον τοῦ τελευταίου (τῆς Ἁγίας Βαρβάρας) λαξευτὰ σπήλαια, ποὺ λειτούργησαν ὡς ἀσκητήρια, ἐνδεικτικὰ  πιθανώτατα τῆς κατὰ τὴ μεσοβυζαντινὴ τουλάχιστον περίοδο ἀκμῆς στὴν περιοχὴ τοῦ γυναικείου μοναχισμοῦ, ἐὰν κρίνουμε ἀπὸ τὴν ἀφιέρωση τῶν ὡς ἄνω ναῶν σὲ γυναῖκες ἁγίες.

Στὸ πιὸ πάνω λοιπὸν σπήλαιο (στὸ χωριὸ Ἅγιος Ἀνδρόνικος) ἀγωνίσθηκε ἀσκητικὰ ἡ ὁσία, μὲ νηστεία, ἀγρυπνία, προσευχή, ἁγνότητα, ταπεινοφροσύνη, ὑπομονὴ καὶ τὶς ἄλλες εὐαγγελικὲς ἀρετές, μὲ τὶς ὁποῖες κατέστη πάμφωτο σκεῦος Θεοῦ, δοχεῖο τῶν χαρισμάτων τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, φωτοφόρα καὶ φωτόμορφη. Κατάμεστη λοιπὸν τῶν καρπῶν τῆς ἁγιότητας, κοιμήθηκε ἐν Κυρίῳ καὶ τάφηκε στὸ ἀσκητήριό της. Ὁ τάφος της, ποὺ βρίσκεται στὸ δυτικὸ μέρος τοῦ σπηλαίου, παρέμεινε γιὰ αἰῶνες ἀγνοημένος. Γιὰ πρώτη φορὰ ἐντοπίσθηκε μετὰ ἀπὸ θεία ἀποκάλυψη  κατὰ τὸ πρῶτο μισὸ τοῦ 15ου αἰώνα,  σύμφωνα μὲ τὴ σύγχρονη μαρτυρία τοῦ γνωστοῦ Κυπρίου μεσαιωνικοῦ  χρονογράφου Λεοντίου Μαχαιρᾶ. Τοῦτο ἦταν ἀσφαλῶς οἰκονομία Θεοῦ, γιὰ νὰ παρηγορήσει τοὺς ὑπόδουλους τότε Κυπρίους ἀπὸ τὰ δεινὰ τῆς Φραγκοκρατίας, καὶ νὰ τοὺς στηρίξει  στὴν Ὀρθόδοξη πίστη. Ἡ ἀναφορὰ  αὐτὴ τοῦ Μαχαιρᾶ,  ποὺ ἀποτελεῖ καὶ τὴν ἀρχαιότερη γνωστὴ γραπτὴ μαρτυρία γιὰ τὴν ὁσία Φωτεινή, ἔχει ὡς ἑξῆς (ἀποδίδουμε τὸ κείμενο σὲ μετάφραση): «Ἀκόμη βρίσκεται στὴν (περιοχὴ) Ἀκρωτίκη, στὴν κώμη τοῦ Ἁγίου Ἀνδρονίκου τῆς Κανακαριᾶς - ἔχει λίγο καιρὸ καὶ βρέθηκε μὲ ἀποκάλυψη  Θεοῦ - (μία ἄλλη ἁγία), ποὺ τὴν ὀνομάζουν ἁγία Φωτεινή, καὶ ὁ τάφος της εἶναι  κάτω ἀπὸ τὴ γῆ (σὲ σπήλαιο).  (Ἐκεῖ) ὑπάρχει  (ἅγιο) βῆμα καὶ τελεῖται ἡ θεία Λειτουργία. Ἐπίσης ἐκεῖ ὑπάρχει νερὸ-ἁγίασμα, καὶ (στὸ πηγάδι ποὺ βρίσκεται) ἔχει πολὺ βάθος τὸ νερό, καὶ στὸ γύρισμα τοῦ φεγγαριοῦ πήζει ἐπάνω τὸ νερὸ (ἁγίασμα), ὅπως πήζει ὁ πάγος, καὶ γίνεται  μία τσίππα. Καὶ τὴ βγάζουν (ἀπὸ τὸ πηγάδι) σὰν μιὰ πλάκα πάγου. Κι ἅμα ἀρχίζει νὰ λυώνει, γίνεται λεπτὴ σὰν σκόνη, καὶ τὴ βάζουν στὰ μάτια τους οἱ τυφλοὶ καὶ θεραπεύονται.» (Λεοντίου Μαχαιρᾶ, Χρονικόν, (ἔκδ.) R. M. Dawkins, Leontios Makhairas, Recital concerning the Sweet Land of Cyprus entitled ‘Chronicle’, Ὀξφόρδη, 1932, Vol. I, §34, σσ. 32-35).

Ἔκτοτε ἡ ἁγία Φωτεινή, καὶ μέχρι τὶς μέρες μας, ἐνεργεῖ πλεῖστα ὅσα θαύματα σ’ αὐτούς, ποὺ μὲ πίστη προσέρχονται καὶ προσεύχονται σ’ αὐτήν. Κατ’ ἐξαίρεση ἔλαβε, κατὰ τὴν ἐπωνυμία της, τὴ Χάρη τῆς θεραπείας τῶν ποικίλων ὀφθαλμικῶν παθήσεων, μάλιστα τῶν τυφλώσεων, χορηγῶντας ἄφθονα τὶς ἰάσεις  μὲ τὸ νερὸ τοῦ ἁγιάσματός της. Τὸ πηγάδι τοῦ περιωνύμου αὐτοῦ ἁγιάσματος, πού, ὅπως εἴδαμε, ἀναφέρει καὶ ὁ Λεόντιος Μαχαιρᾶς, βρίσκεται στὸ ἄκρο λαξευμένης πρὸς τὰ βόρεια τοῦ σπηλαίου σήραγγας. Σύμφωνα μὲ ἔγκυρες πληροφορίες, τὸ ἁγίασμα αὐτὸ στέρεψε τὸ 1974, μετὰ τὴν τουρκικὴ εἰσβολή,  ἕνεκα τῆς βεβήλωσης  τοῦ χώρου ἀπὸ τοὺς Τούρκους.

Πέραν τῆς μαρτυρουμένης χρήσης τοῦ σπηλαίου τούτου ὡς ναοῦ ἤδη ἀπὸ τὰ χρόνια τῆς φραγκοκρατίας, ἀλλὰ  καὶ μέχρι πρόσφατα (τὸ ἔτος 1974), ὁ χῶρος αὐτὸς προηγουμένως λειτούργησε πιθανώτατα καὶ ὡς Μονή. Ἀργότερα (ἴσως ἐπὶ τουρκοκρατίας)  λειτούργησε  ἐπάνω καὶ πέριξ τοῦ σπηλαίου μικρὴ ἀνδρώα Μονή, ποὺ διαλύθηκε περὶ τὸ τέλος τοῦ 19ου αἰώνα. Ὁ ναός, ποὺ βρίσκεται σήμερα ἐπάνω ἀπὸ τὸ σπήλαιο, κτίσθηκε ἐπὶ ἀρχιεπισκόπου Κύπρου Χρυσάνθου (1767-1810), λειτουργοῦσε  δὲ πρὸ τῆς εἰσβολῆς ὡς ὁ ἐνοριακὸς ναὸς τοῦ χωριοῦ Ἅγιος Ἀνδρόνικος.

Ἐξαιτίας τῶν ποικίλων ἱστορικῶν τῆς Κύπρου περιστάσεων, ὁ τάφος τῆς ὁσίας προφανῶς καλύφθηκε (ἴσως κατὰ τὴν ἐνετοκρατία ἢ τὴν τουρκοκρατία) πρὸς ἀποφυγὴ σύλησης  τοῦ ἱεροῦ της λειψάνου, καὶ μὲ τὰ χρόνια καὶ πάλιν  λησμονήθηκε. Γιὰ δεύτερη φορὰ ἀνευρέθη ἐπὶ ἀρχιεπισκόπου Κύπρου Σιλβέστρου (1718-1733) ἀπὸ τὸν τότε ἐπιστάτη τῆς Μονῆς τῆς ὁσίας, οἰκονόμο Ἄνθιμο. Ἐπιθυμῶντας δηλαδὴ  αὐτὸς νὰ εὐρυχωρήσει τὸ σπήλαιο, ἔσκαψε πρὸς τὰ δυτικά, ὅπου βρῆκε ξανὰ τὸν τάφο καὶ τὸ ἱερὸ λείψανο τῆς ἁγίας, πάνω στὸ ὁποῖο ὑπῆρχε μαρμάρινος σταυρός, ποὺ ἔφερε τὴν ἐπιγραφή· «Φωτεινὴ ὁσία, νύμφη Χριστοῦ». Τοῦτο ὑπῆρξε καὶ πάλιν ἔργο τῆς θείας Προνοίας, γιὰ τὴ στήριξη τοῦ τουρκοκρατουμένου καὶ δεινοπαθοῦντος πιστοῦ λαοῦ τῆς Κύπρου. Ἀφοῦ εἰδοποιήθηκε τότε σχετικὰ ὁ ἀρχιεπίσκοπος  Σίλβεστρος, πρόσταξε καὶ ἀσφάλισαν τὸ ἅγιο λείψανο  μέσα στὸν τάφο. Ἀργότερα ἀνακομίσθησαν ἀπὸ ἐκεῖ τὰ ἱερὰ αὐτὰ λείψανα, κατὰ δὲ τὸ 1974 μετακομίσθηκαν στὴν ἱερὰ ἀρχιεπισκοπὴ  Κύπρου.

Ναοὶ ἐπ’ ὀνόματι τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς βρίσκονται καὶ σὲ ἄλλα μέρη τῆς Κύπρου, ἀλλὰ δὲν εἶναι γνωστὸ ἐὰν ἐτιμᾶτο ἐκεῖ ἀρχικὰ ἡ Κυπρία ὁσία, ἡ Καρπασίτιδα, ἢ ἡ ὁμώνυμη Μεγαλομάρτυς, ἡ Σαμαρείτιδα. Πιθανώτατα ὅμως στοὺς παλαιοὺς ναοὺς στὴν Ἀμμόχωστο καὶ τὸν Γερόλακκο νὰ ἐτιμᾶτο ἡ Κυπρία Φωτεινή, ὅπως καὶ στὸ (μεταγενεστέρως τουρκοκυπριακὸ) χωριὸ Φῶττα (ἢ Φότα), ποὺ ἀρχικὰ ἐκαλεῖτο Ἁγία Φωτεινή, μετονομάσθηκε δὲ ἔτσι ἀπὸ τοὺς Τουρκοκυπρίους.

Παλαιότερη γνωστὴ φορητὴ εἰκόνα τῆς ὁσίας εἶναι μία τοῦ ἔτους 1811, ἔργο τοῦ γνωστοῦ ζωγράφου ἱερομονάχου Λαυρεντίου, ποὺ κλάπηκε κατὰ τὴν εἰσβολὴ ἀπὸ τοὺς Τούρκους καὶ πωλήθηκε στὴν Εὐρώπη. Σ᾽αὐτή, ὅπως καὶ στὶς σωζόμενες νεώτερες εἰκόνες, ἡ ἁγία παρίσταται μὲ μοναχικὴ ἐνδυμασία καὶ φέρει στὸ δεξί της χέρι Σταυρό.

Ἡ μνήμη τῆς ἁγίας Φωτεινῆς ἑορτάζεται στὶς 2 Αὐγούστου, ἡμέρα κατὰ τὴν ὁποία, μέχρι καὶ πρὶν τὴν τουρκικὴ εἰσβολὴ τοῦ 1974, ἐτελεῖτο μεγάλη πανήγυρη στὸ χωριὸ Ἅγιος Ἀνδρόνικος Καρπασίας, στὴν ὁποία μετέβαινε κατὰ κανόνα καὶ ὁ ἑκάστοτε ἀρχιεπίσκοπος  Κύπρου.

Ταῖς τῆς φωτοφόρου καὶ φωτωνύμου ὁσίας πρεσβείαις, ὁ Θεός, φώτισον καὶ ἡμῶν τὰ ὄμματα τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος, καὶ ἐλέησον ἡμᾶς, ὡς μόνος Οἰκτίρμων. Ἀμήν!